Նախագիծը՝ Հայոց թագուհիներ. ուսումնական հետազոտություն
Գրականություն՝ Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Ե., 1987
Ժե, Արշակ թագավորի անօրինության մասին։
Գ I ո I խ ԺԵ
ԱՐՇԱԿ ԹԱԳԱՎՈՐԻ ԱՆՕՐԻՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ, ԹԵ ԻՆՉՊԵ Ս ՏԻՐԻԹԻ ՉԱՐ
ՄԱՏՆՈՒԹՅԱՄԲ ՍՊԱՆԵՑ ԻՐ ԳՆԵԼ ԵՂՐՈՐՈՐԴՈԻՆ ԵՎ ԻՆՉՊԵ Ս
ՀԱՆԴԻՄԱՆՎԵՑ ԱՍՏԾՈԻ ՄԱՐԴՈԻՑ’ ՆԵՐՍԵՍԻՑ, ԿԱՄ ԻՆՉՊԵ Ս ՍՊԱՆԵՑ
ԻՐ ՄՅՈՒՍ ԵՂՐՈՐՈՐԴՈԻՆ’ ՏԻՐԻԹԻՆ, ԿԱՄ ԻՆՉՊԵՍ ԻՐԵՆ ԿԻՆ ԱՌԱՎ
ԴՆԵԼԻ ԿՆՈՋէ, ԻՆՉՊԵ Ս ՀՈՒՆԱՍՏԱՆԻՑ ՈՎԻՄՊԻԻՆ ԻՐԵՆ ԿԻՆ ԲԵՐԵԼ ՏՎԵՑ.
ԿԱՄ ԻՆՉՊԵՍ ՄՐՋՅՈՒՆԻԿ ՔԱՀԱՆԱՆ ՓԱՌԱՆՉԵՄԻ ԽՈՐՀՐԴՈՎ ՆՐԱՆ
ՍՊԱՆԵՑ’ ՀԱՂՈՐԴՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՄԱՀՎԱՆ ԴԵՂ ԽԱՌՆԵԼՈՎ:
Այն ժամանակները Սյունյաց նախարարներից մեկրճ
Անդովկր, մի գեղեցիկ դուստր ուներ Փաոանձեմ անունուք,
որ շատ հոշակված էր իր գեղեցկությամբ ու պարկեշտո ւ ֊
թյամր։ Ապա Գնեք պատանին’ թագավորի եղբորորդին,
նրան կին առավ։ Այս աղջկա գեղեցկությունը շատ հռչակվեց
ու տարածվեց և հնչեց զանազան վայրերում։ Այս համբավից
բորբոքված’ Տիրիթը’ Գնելի մյուս հորեղբորորդին,
սիրահարվեց իր հարսինև դրա համար մի հնարք էր որոնում,
որ կարողանա իր հարսին տեսներ Երբ իր ցանկությանը
հասավ, հարսին տեսավ, այնուհետև սկսեց հնարքներ
մտածել այդ կնոջ մ արդուն կորցնելու, հուսալով, թե
գուցե կարողանա հետո նրա կնոջը հափշտակ ել։
Տիրիթն սկսեց նենգավոր հնարքներ մտածեր վարձում
էր շատ օգնականներ ու գործակիցներ, որոնցով կարողանա
իր շարախոսությունր առաջ տանել։ Եվ Գնելի մասին սուտ
մա տնություններ էր նենգորեն հաղորդում Արշակ թագավորին,
թե Գնելր մտադրություն ունի թագավորել և քեղ
սպանել։ Բոլոր մեծամեծները, նախարարները և ազատները
սիրում են Գնելին, մեր ամբողջ երկրի նախարարները գերադասում
են նրա իշխանությունը իրենց վրա, քան քոնը։
Ասում են. օրարդ, արքա, իմացիր և տես, թե ինչ պիտի անես,
ինչպես պիտի կարողանաս քեղ փրկել»։ Այսպիսի խոսքերով
գրգռում էին Արշ’ակ թագավորին, մինչև որ նրան համոզեցին
իրենց ասածների նկատմամբ։
Ուստի թագավորր Գնել պատանու նկատմամբ ոխով
լցվելով հալածում էր նրան և երկար ժամանակ նենգավոր
խորհուրդ էր մտածում նրա դեմ։ Ապա նավասարդի ( տոնե՜-
168 . ____________
րին) մոտ Արշակ թա գա վո րը մտ ա ծեր Գնել պատանու ն իր
մոտ հրավիրել և սպա նել։ Նրա մոտ է ուղարկում Մ ա միկոնյան
ցեղի նահապետ Վարդանին սպարապետի եղբորը, որ
ն ե ն գ ո ւթ յա մ բ, մ ե ծ ա մ ե ծ երդումներով կարողանա կա նչել,
որ այս խորհուրդը բոլորովին գաղտնի մնա, գուցե փախչի
ազատվի, այլ խ ա բ ե լո վ ու հրապուրելով բերի հա սցնի մինչև
մահվան տեղը։ Թագավորի բանակը գտնվում էր Շ ա հ ա պ ի ֊
վանում, Ար շակունիների բուն բ ա ն ա կ ա տ ե ղ ո ւմ , պարսպապատ
որսատեղի տ ա կ, ձիարշավի հրապարակի վ ր ա ^ ։
Վարդան մեծ նահապետը Արշակ թագավորի կողմից
եկ ա վ, գտավ պատանի Գնելին մոտակա տեղում, ա յս ի ն ք ն’
Աոավյուտք կոչված գյուղում։ Մեծ երդումներով ու վարպետ
խաբեությամբ համոզեց պատանի Գնելին’ իր կնոջ և տանու
մարդկանց հետ գնալ արքունի բանակը ( հավատացնելով),
թե Արշակ թա գավորր նրան մեծա րա նքի համար է հր ա վի
րում։ «Թագավորը (ասաց նա) չկամեցավ նավասարդի տոները
առանց քեզ ա նցկա ցնել, նա ա յժ մ բա րեհա ճ է դեպի
քեզ, որովհետև իմա ցա վ, որ քո մեջ չկա չարություն, ինչպես
որ չարախոսներն էին ասում, նա հա մ ո զվ եց, որ մինչև
ա յժմ իզուր էր քեզ ատում, մինչդեռ դու նրա կողմից արժանի
ես սիրո))։
Գնելը իր ամբողջ կազմությամբ ճանապարհ ընկավ, ա մբողջ
գիշերը մեծ աճապարանքով եկավ հասավ արքունի
բա նա կը, որովհետև հաջորդ օրը, որ լուսանում էր, կիրա k t
էր։ Այդ օրն էր հանդիպում Մեծ Հովհաննես (Մ կրտ չի) հիշատակի
տոնը, որ Գրիգորից և Տրդա տ ից սա հմա նվա ծ էր
P ագավան ավանում։ Այդ տոնին եկել էր աշխարհական
մարդկանց մեծ բա զ մ ո ւթ յո ւն , և զանազան գավառներից’ շատ
եպիսկոպոսներ։ Ներսես մեծ եպիսկոպոսապետն էլ իր կ ո ղ ֊
մից ուղարկեց իր աթոռակից Խաղին և իր եպիսկոպոսական
ավագ Մուրիկ անունովս սարկավագին, որ գնա այնտեղ և
ինչ որ հարկավոր է կատարեն, իսկ ինքը մնա ց արքունական
բա նա կ ո ւմ , որպեսզի հաղորդությունը ա յնտ եղ էլ կ ա ֊
տարեն։ Եվ այդ դիքեր բանակում կաթողիկոսի ն երկ ա յու֊
թյամր գիշերային մեծ պաշտամունք կատարվեց։
Լույսը բացվելու դեմ Գնելի խումբը հասավ արյունի
169 . ____________
բանակը։ Երբ Գնելը բանակի մեջ մտավ, թագավորին իմաց
տվին նրա գալուստը։ Ապա արքունիքից հրաման տր վեց’
բանակից դուրս պահել նրան և տանել սպանել։ Եվ մինչ
նա ձի հեծած անցնում էր բանակի միջով և մոտենում էր
արքունի հրապարակին, այդտեղ արքունիքից վրա են հասնում
բազմաթիվ սպասավորներ’ զինված սրերով, նիզակներով,
սվիններով, վաղրերով ու սակրերով, և ասպարակիր
հետևակ զորք։ Նրանք հասան, բռնեցին Գնել պատանուն,
ձի ուց վեր գցեցին, ձեռքերը ետևը կապեցին և առան տարան
գլխատելու տեղը։ Նրա կինը նույն վաշտի մեջ էր իր
ամուսնու հետ և եկել էր ժանվարով97։ Երբ տեսավ, որ իր
ամուսնուն բռնեցին ու կապեցին, իսկույն վազեց եկեղեցի,
որտեղ բանակի մ արգկանց համար աստվածային արարողություն
էր կատարվում’ առավոտյան աղոթքը, ուր
գտնվում էր նաև Ներսես մեծ եպիսկոպոսապետը։ Եինը հասնեք
ով եպիսկոպոսապետի մոտ’ գուժում էր իր անմեղ ամուսնու
կոբուստը։ ճիչ բարձրացրեց’ ասելով. «Շ տապի’ ր, հասի ր,
ամուսնուս առանց մեղքի, առանց հանցանքի խողխողում
են»։ (Իսկ նա) արարողությունը ընդհատելով’ վազում է թագավորի
и են յա կր, դռանը հասնելով’ ներս է ընկնում թագավորի
մոտ։ Իսկ թագավորը, երբ տեսավ մեծ քահանայապետին,
իմանալով, որ եկել է բարեխոսելու և համոզելու, որ
(Գնե1ր) չսպանվի, սամուրենին գլխին քաշած, շտապով իր
երեսր ծածկում է’ խռմփացնելով’ իբր թե քնած է 98, որպես թե
նրա խոսքերը չի լսում։
Իսկ սուրբ Ներսեսը մոտեցավ, բռնեց թագավորից, սկսեց
խոսել նրա հետ և ասաց. *Հիշի’ր։ թագավո՛ր, մեր տիրոջը,
որ մեր սիրո համար իջավ իր բուն բարձրությունից, եղբայր
դարձավ մեզ՝ անարժան ծաոաներիս, ոչ ուրիշ նպատակով,
այլ միայն որպեսզի սիրո վարդապետող յինի, որպեսզի
մենք էլ մեր աստվածային վարդապետին նայելով’ միմյանց
խնայենք, միմյանց երկյուղածությամբ սիրենք, իրար վնասել
չհամարձակվենք։ Իսկ եթե դու քո եղբորը, ծառայակցին,
ընկերակցին ու հարազատին չխնայես, մեր տերն էլ, որ
կամավորապես մեզ եղբայրակից է դարձել, քեզ չի խնայի։
Որովհետև նա մեզ այսպես ասաց. «Ով ձեզ լսում է, ինձ է
170 . ____________
լսում. և ով ձեզ րն ղուն ում է , ինձ է ը նդո ւնում , իսկ ով ձեզ
անարգում է, ինձ է անա րգում» ։ Լսի ր ք ր ի ս տ ո ս ի ն , որ ն երկածումս
քեզ հետ խոսում է մեր բ ե ր ա ն ո վ , որպ եսզի չկ ո ր
չես դու, գուցե թագավորությունից զրկվելով, մենակ ողջողջ
շրջես, և ոչ ոք քեզ չօգնի ։ Լսիր քր ի ս տ ո ս ի ն , ինքդ քեզ
խ ն ա յի ր . քո հարազատ եղբոր արյունը մի’ թ ա փ իր, արդար
մարդուն անմեղ տեղը անխնա մի սպանիր»։
Ւսկ թա գավորը քար կտրածի պես ոչինչ չէր լսում, երեսը
ծա ծկել էր շորով և բա ց չէր անում, չէր կ ա մենո ւմ նրա
խոսքերին պ ա տ ա սխ ա ն ել. այլ գա հույքում կո ՂՔՒ ընկա ծ
փաթաթվել, ծածկվել էր, տեղից շարժվել անգամ չէր ուզում։
Եվ մինչդեռ ( սուրբ Ներսեսը) այսպիսի համոզիչ խ ոսքերով
հորդորում էր թ ա գ ա վ ո ր ի ն , Երազմակ դահճապետ ը
դրսից եկավ, մտ ա վ թ ա գա վո րի սենյա կը և սկսեց պ ա տ մ ե լ.
«րԱրքունի բոլոր հրամանները կատարեցի, — ասաց , — Գնելին
առա տարա մինչև որսատեղի պատի տակր, սպանեցի
և նույն տեղում թ ա ղ ե ցի ս։
Այն ժամանակ սուրբ Ներսեսր խ ոսել սկսեց և ա ս ա ց .
աՒնչպես որ քարբ օձը խ ց ո ւմ է իր ականջները, որպեսզի
ճարտար կախարդի ձա յնը չլսի և գեղ չընդունի իմա ստուն
դեղատուից, այնպ ես էլ դու ականջներդ խ ց ե ցի ր , լսողությունդ
փակեցիր, որպեսզի աստվածային խոսքի խրատը
չչսես, այլ գազանների բարք ստանալով’ սկսեցիր մարդիկ
ուտել։ Ուստի ինչ որ գազանների մասին է ա սվա ծ, քեզ վրա
կկատարվի։ Ասված է • <րԱստված նրանց ատամները նրանց
բերաններում կփշրի, և. առյուծների ժա նիքները տերը խ ո ր
տակեցի։ Որովհետև դու քո տեր քրիստոսի հրամանին բնգգիմա
ցա ր, ուստի անպիտան ու անարգ դա ռնաս, ինչպես
թափված քուրը, և տկարանաս, երբ սա աղեղը լարի։ Եվ
այն կործանումը, որ մարգարեի բերանով ասվեց, կհասնի
ձեր վրա, որ դուք’ Արշակունիներգ, կխմեք վերջին բա ժա
կը, կխ մեք, կհարբեք ու կկործանվեք և այլևս չեք կանգնի։
Եվ տիրոջ ( երկրորդ) գալստյան ժամանակ հավիտենական
կրակի սպաոնալիքը ձեր վրա կհասնի, կընկնեք խավարի
մեջ և այլևս չեք տեսնի աստծու որդու փառքի արևր։ Ւսկ
դու, Արշակ, որովհետև Կայենի գործը կատարեցիր, Կայենի
171 . ____________
անեծքին գաս. ողջ-ոզջ թագավորությունիցդ զրկվես և չ ա ր ֊
շարանքներ կրես քո Տիրան հորից ավելի և գառն մահվամր
մեծ նեղության մեջ կյանքդ վերջացնես Ներսես մեծ քահանայապետը այս բոլորն ասաց թագավորին և նրա մոտից
գնաց ու այլևս այն բանակը չվերադարձավ։
Իսկ Գնել պատանուն առան տարան արքունի որսատեղի
մոտ և գլխատեցին լեռան մի բլրի վրա, որին էսին են ասում,
որսերի արգելանոցի պատի մոտ, բանակատեղի դեմուդեմ,
մուրտաստանի աղբյուրների մոտ սարքված արքունի
բազմոցների հանդեպ։
Ապա հրաման տրվեց թագավորից. բանակում եղող բոլոր
մարդիկ, մեծ ու փոքր, առհասարակ առանց բացաոությա
ն, գնան կոծ անեն ու ողբան սպանված Արշակունի մեծ
սեպուհ Գնելին. ոչ ոք չհամարձակվի չգնալ։ Ինքը’ թագավորն
էլ գնալով լացողների մեջ նստեց, ողբաց իր եղբորորդուն,
որին ինքն սպանեց։ Գնացել նստել էր դիակի մոտ,
ինքը լալիս էր և հրամայում էր լաց ու կոծը սաստկացնել
սպանվածի համար։ Իսկ սպանվածի կինը’ Փառանձեմր,
զգեստները պատառոտած, վարսերը արձակած, կուրծքը
բացած, կոծում էր սգատեղում, բարձր ճչում էր, աղիողորմ
ողբով ու արտասուքով բոլորին լացացնում էր։ Իսկ Արշակ
թագավորը լացողների մեջ տեսնում է սպանվածի կնոջը, ցա նկանում
է և աչք է դնում’ իրեն կին առնելու նրան։
Իսկ նա, որ նենգությամբ այն մատնությունը արեց և
դավով կատարել տվեց հարազատի սպանությունը, այսինքն
Տիրիթը։ սաստիկ սիրահարված էր այդ կնոջը, այդ պատճառով
էլ թագավորի ձեռքով նենգությամբ այդ սպանությունը
կատարեց։ Արդ’ երբ կոծը սաստկացած էր, Տիրիթն
այլևս չէր կարողանում իր կրքերը զսպել։ Մ արդ է ուղարկում
մեռածի կնոջ մոտ և ասում. «Շատ էլ մի’ չարչարվիր,
ես նրանից լավ տղամարդ եմ. ես քեզ սիրեցի, այս պատճառով
էլ նրան մեռցնել տվի, որպեսզի քեզ կնության առնեմ
Ֆ։ Արդ’ մինչ բազմությունը դիակի շուրջը մոլեգնաբար
կոծում էր, Տիրիթն այսպիսի պատգամ է ուղարկում։ Կինր
բողոք բարձրացրեց. «Լսեցե’ք բոլորգ, իմ ամուսնու մահը իծ
պատճառով եղավ, մեկը ինձ վրա աչք գրեց և ամուսնուս իմ
172 . ____________
պատճառով սպանել տվեց»։ Մազերը փետում էր, ճչում էր
կոծելիս։
Երբ այս կարևոր իրողությունը բ ա!)վնց> ամենքին հա յտ
նի դարձավ, ձայնարկուներն ևս լսեցինք ( Փաոանձեմր) ո ղ ֊
թի մայր դարձավ, բոլոր ձայնարկուները09 սկսեցին ողբաձայն
խաղի նման երդել Տիրիթի սիրահարությունը, ալք
տնկելը, մատնությունը, մահվան հնարք գտնելր, սպանությունը։
Սպանվածի վրա կոծ անելով’ աղիողորմ ձայնով
երդում էին այս բաները։ Երբ նրանց ձայները դադարեցիրե100,
իրողությունն արդեն տարածվել, հռչակվել էր։ Արշակ թագավորը երբ այս լսեց և հանգամանքներին վերա
հասու եղավ, զարմացավ, ապշեց մնաց, զգաստացավ եղածի
վրա, ըմբռնեց իրողությունը։ Ապա սկսեց նա խոսել
ձեռքերը իրար խ փ ելով, խ իստ զղջաց արածի համար և ա ֊
սաց. ((Որովհետև Տիրիթը անարժան սիրով սիրահարվել է
Գնելի կնոջը, այս պատճառով էլ այդ չարիքը հնարեց, մատնությամբ անմեղ մահվան պատճառ դարձավ, զուր ու անտեղի
մեզ էլ իր պղծության համար արդար արյունի մեջ շա ղա խեց,
իր եղբորը կորցնել տվեց և մեզ ժա ռա նգել տ վեց սո սկա լի չա
րիք ու անեծք, որոնք չեն անցնի »։
Երբ թագավորը հաստատապես իմա ցա վ գործի հանգա-*
մանքները և ճքտեց իրողությունը, ա ռժա մ ան ակ չլսելու
տվեց, լռեց, սպասեց։ Եսկ երբ մեռելը թա ղեցին նույն տ եղում,
որտեղ սպանվել էր, և այս անցքի վրա բա վա կա ն ժ ա
մանակ անցավ, ապա Տիրիթը պատգամավոր ուղարկեց
թագավորի մոտ . «Ոարեհաճիր , արքա, և հրաման տուր, որ
Գնելի կնոջը1 Փառանձեմ ի ն , ինձ կին ա ռ ն ե մ »։ Թագավորն
այս լսելով ասաց. «Ա յժմ հաստատ գիտեմ, որ լսածս ճիշտ
է։ Գնելի մահը իր կնոջ պատճառով ե ղ ա վ »։ Թագավորն իս->
կույն մտածեց Տիրիթին նույնպես սպանել Գնելի մահվան
փոխարեն։ Երբ Տիրիթն այս լռեց, թագավորից ահաբեկ-՝
ված’ գիշերով փախավ։ Արշակ թագավորին իմաց տվին
Տիրիթի փ ախուստը։ Արշակ թա գավորը հրաման տվեց ա ղա տ
ների բա նա կին’ հետամուտ լինեն Տիրիթին և որտեղ որ
նրան հա սնեն, նույն տեղում սպանեն։ Շատ քաջեր փ ա խ րստական
Տիրիթին հետամուտ եղան, գնացին հասան մինչև
173 . ____________
Բասեն գավառը և անտառի մեջ, տեղնուտեղը սպանեցին Տիրիթին, սրտեղ հանդիպեցին նրան։ Սրանից հետո Արշակը իրեն կին առավ սպանված ( Գնելի} կնոջը’ Փառանձեմին։ Եվ որքան Արշակր սիրում էր կնոջը, այնքան էլ սա ատում էր Արշակ թագավորին, ասելով, թե մարմնով թավամազ
է և գույնով թուխ։ Վերջը, երբ կնոջ սիրտը նրան
չկպավ, Արշակ արքան մարգ ուղարկեց Հունաց երկիրը ե այնտեղից կայսերական տոհմից, խնդրեց, բերել տվեց իրեն կին Ողոմպի անունով։ Նրան ուժգին սիրով սիրեց և նրանով
գրգռում էր առաջին կնոջ նախ անձը։ Փաոանձեմը սրտում ոխ պահեց Ողոմպիի դեմ և միջոց էր փնտրում նրան սպանելու։ Ոայց հետո Փառանձեմը թագավորին մի տղա ծնեց, որի անունը դրին Պապ. նրան մեծացրին, չափահաս դարձրին։ Երբ նա առույգ պատանի դարձավ, նրան պատանդ ուղարկեցին կայսեր պալատը, Հունաց երկիրը։ Իսկ Փառանձեմը մեծ նախանձով ու ոխով լցված էր դեպի Ողոմպին և միջոց էր որոնում’ գեղերով նրան սպանելու, բայց չկարողացավ հնարք գտնել, որովհետև (ՈղոմպինJ շատ զգույշ էր իր անձին, մանավանդ կերակուրների և ըմպելիքների մեջ։ Նա ուտում էր միայն իր նաժիշտների պատրաստած կերակուրները և խմում էր նրանց մեկնած գինին։ Երբ ոչ մի հնարք չգտնվեց նրան մահացու դեղերով թունավորելու, ապա անօրեն Փառանձեմը իրեն դավակից դարձրեց Մրջյունիկ անունով մեկին Տարոն գավառի Արշամունքից, որ այն ժամանակ արքունական պալատի երեց էր։
Անարժան, երբեք չկատարված, անջնջելի, անմոռանալի չարագործություն, հավիտենական տանջանքի արժանի, չտեսնըված,
Ասված անարժան գործ կատարեց’ կյանքի գեղի մեջ մահվան դեղ խառնելով։ Տերունական սուրբ ե աստվածային մարմնի, այսինքն’ հաղորդության հացի հետ խառնեցին
մահվան դեղը, և Մրջյունիկ անունով երեցը եկեղեցում Ողոմպի տիկնոջը տվեց այն մահաբեր (հաղորդությունը) և սպանեց։ Անօրեն Փաոանձեմի ամենաչար կամքը նրա ուզածի պես կատարելով’ այս չերեցը նրանից պարգև ստացավ Տարոնի գավառում Գոմկունք կոչված գյուղը, որտեղից ինքն էր։
174 . ____________
Իսկ սուրբ Ներսես կաթողիկոսն այլևս Արշակ թագավորի երեսը չտեսավ մինչև նրա կորստյան օրր։ Ուստի Ներսեսի փոխարեն քրիստոնեության գլուխ նշանակեցին մի ոմն Չունակի, որ արքունի ստրուկների մեջ ամենից ստրուկն էր։ Թագավորը հրամայեց հրավիրել Հայոց աշխարհի բոլոր եպիսկոպոսներին, որ գան Չունակին Հայոց կաթողիկոս ձեռնադրեն։ Ոչ ոք չհամաձայնվեց գալ, բացի Աղձնիքի և Կորդոլքի եպիսկոպոսներից, որոնք և Չունակին կաթողիկոս ձեռնադրեցին թագավորի հրամանով։ Այս Չունակր մեղմ ու հանգարտ մարդ էր, հանդիմանելու կամ խրատելու լեզու չուներ, այլ հա մակերպվում էր թագավորի արածներին, ինչ
էլ նա կատարեր։
175 . ____________
Արշակ || – Փառանձեմ թագուհի
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
